بخشی از متن فایل رایگان پاورپوینت فتح الله بن شکرالله کاشاني :
محتویات
1 ولادت و دوران زندگی 2 اساتید 3 شاگردان 4 آثار علمی 4.1 آثار قرآنی: 4.2 آثار غیرقرآنی: 5 وفات 6 پانویس 7 منابعولادت و دوران زندگی
فتح‌الله بن شکرالله کاشانی، مفسر بزرگ عهد صفوی در یکی از دهه‌های آغازین قرن دهم هجری قمری در کاشان به دنیا آمد.[1]
ملا فتح‌الله بعد از رشد و ازدواج[2] با فقر و نداری زندگی را می‌گذراند. در کتب تراجم از این شخصیت بزرگ با عناوین گوناگونی یاد شده که برخی از آنها چنین است: المولی المفسر،[3] فقیه، متکلم، عالم کامل جلیل،[4] متبحر در تمام علوم دینی،[5] عالم به لغات و ادبیات و اصول و جامع معقول و منقول.[6]
دوران حیات ملا فتح‌الله کاشانی، یعنی سال‌های حدود 900 تا 988 هـ.ق دوران مهمی از نظر دگرگونی تاریخ مذهبی ایران است. وی با سه پادشاه صفوی؛ شاه اسماعیل (908 هـ.ق)، شاه طهماسب (984-930) و شاه اسماعیل دوم 985 هـ.ق معاصر است.
شاه اسماعیل در سال 907 هـ.ق در تبریز مراسم تاجگذاری را برگزار کرد و اولین شاه صفوی شد. نخستین اقدام او، رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع بود. این اقدام شیعیان ایران را که صدها سال تحت فشار بودند خوشحال کرد. نخستین کسی که در این دوره، به عنوان شیخ الاسلام[7] مطرح شد، علی ابن عبدالعال محقق کرکی (متوفی 940 هـ.ق) است که استاد علی بن حسن زواره‌ای و او استاد ملا فتح‌الله کاشانی است. خود محقق در پی احساس نیاز شدید جامعه شیعه، کتاب‌های پرحجم و متنوعی نوشت و حرکت علمی موثری را پایه‌گذاری کرد که توسط شاگردانش پی گرفته شد.
کتاب‌های تاریخ و تراجم از چگونگی زندگی، خانواده و فرزندان ملا فتح‌الله سخن نگفته‌اند. برخی این ناشناختگی را به دلیل روحیه زهدگرایی، انزواطلبی و فقر او دانسته‌اند.
در کتاب «لباب الالقاب الاطیاب» آمده است: «و من کسی را ندیدم که به احوال او در میان بزرگان علما اشاره کند... آن چه شایسته شگفتی است این است که چنین فاضل کاملی چگونه ممکن است حالش از علما مخفی بماند و در شمار فضلا از او یاد نشود... انگیزه ناشناخته ماندن وی (و احوالاتش) فقر و نداری است».[8]
البته در بین عالمان قرن یازده ایشان از مردی به نام علیرضا بن فتح‌الله کاشانی نام برده شده است که به دلیل نداشتن اطلاعاتی کافی، انتساب وی به فتح‌الله جای تحقیق بیشتر دارد.[9] آن چه ما را به فرزندان و نوادگان با واسطه وی راهنمایی می‌کند، اظهارات آیت الله ابوالحسن شعرانی در مقدمه بر تفسیر منهج الصادقین ملا فتح‌الله است. بر طبق این سخنان در نسل‌های بعدی می‌توان فرزندان ملا فتح‌الله را جستجو کرد.[10]
«در آخر کتابی مختصر در قرائت از کتب قدیم خانواده ما، جد هفتم این حقیر ملا نعمت‌الله، اجازه روایت این کتاب را به میرزا حسن نام، از اولاد ملا صالح مازندرانی داده است و اسناد خود را مسلسلاً بالآباء به ملا فتح‌الله صاحب تفسیر می‌رساند. و این نسخه را تبرکا نگاه می‌داشتند». این سخنان بیانگر این است که: جد هفتم آیت الله شعرانی، ملا صالح مازندرانی است و ملا صالح از فرزندان (چند نسل بعد) ملا فتح‌الله است.
در عصری که ملا فتح‌الله زندگی می‌کرد، به دلیل همزمانی با دگرگونی عظیم تاریخی و رویکرد صفویان به گسترش مذهب تشیع، عالمان زیادی فرصت رویش یافتند. برخی از این عالمان که معاصر ملا فتح‌الله و اهل کاشان بودند، عبارتند از:
ابراهیم کاشانی،[11] سلطان کاشانی،[12] میر تقی‌الدین کاشانی،[13] جعفر بن محمدباقر کاشانی،[14] جلال‌الدین مسعود بیدگلی،[15] ملا حافظ کاشانی،[16] قاضی حبیب‌الله کاشانی،[17] حسن بن شمس‌الدین کاشانی،[18] حسن بن بهاءالدین(تاج‌الدین) قاسانی،[19] حسین ملا مسعود کاشانی،[20] شمس‌الدین بن بهاءالدین کاشانی،[21] صدرالدین علوان کاشانی،[22] علی (غیاث‌الدین) بن کمال الدین حسینی کاشانی،[23] علی (قاضی ضیاءالدین) کاشانی،[24] سید علی بن سید فخرالدین حسینی کاشانی،[25] محمد بن محمدحسین شقایی کاشانی[26] و یحیی عمادالدین کاشانی.[27]
اساتید
به دلیل فاصله زیاد تاریخی و نیز شفاف نبودن تاریخ زندگی این مفسر بزرگ، اسامی استادان وی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با این حال روشن است که وی مراحل تحصیل و بالندگی علمی را در همان کاشان گذرانده و اخباری دال بر این که او برای تحصیل به شهرهای قزوین و اصفهان ـ که شهرهای علمی آن روزگار بودند ـ رفته باشند؛ در دست نیست. تنها استاد وی که نامش در تاریخ جاودانه مانده، فخرالدین علی بن حسن زواره‌ای است که در سایه آثار ترجمه‌ای قرآنی و غیرقرآنی فراوانش در عصر ترجمه، نامش در کتاب‌های تراجم ثبت و احوالاتش بیان شده است. علی بن حسن زواره از دانشمندان بزرگ زمان شاه طهماسب اول است، وی مفسر و از نخستین کسانی بود که در تأیید مذهب تشیع کتاب‌هایی به زبان فارسی ترجمه کرد. وی در اصفهان نزد محقق کرکی، شیخ علی بن عبدالعالی و سید غیاث‌الدین جمشید زواره‌ای و امیر عبدالوهاب بن علی بن حسین استرآبادی تحصیل کرد. وی پرچمدار ترجمه در عصر صفوی بود و برخی از کتاب‌هایش را نیز به آنان تقدیم کرده است.
علی بن حسن علاوه بر تفسیر، در ردیف مترجمان حرفه‌ای این عصر جای دارد. او در کنار توجه به ترجمه به تدریس نیز می‌پرداخت و ملا فتح‌الله از جمله ثمرات مکتب اوست که همچون استاد خود شیوه فارسی‌نویسی و ترجمه متون حدیثی و تاریخی را برای جامعه شیعی ایران ادامه داد. علاوه بر این ملا فتح‌الله از طریق وی اجازه روایت از محقق کرکی را نیز بدست آورد. این موضوع به گونه‌ای جدی گرفته شد که شاهان خود پیگیر امر ترجمه و تألیف بودند و تقاضاهای متعددی از آنان جهت ترجمه در تاریخ ثبت شده است. همین طور نهضت تألیف زندگانی، افکار و اندیشه‌های امامان شیعه در این دوره به شدت گسترش یافت. مشهورترین عالم، فقیه و مفسر در این دوره علی بن حسن زواره‌ای، استاد ملا فتح‌الله کاشانی است. وی به واقع مترجم رسمی این دوره است و در کنار تدریس به ترجمه آثار عالمان شیعه و نیز فارسی‌نویسی تفسیر و... پرداخته است.
ملا فتح‌الله در چنین شرایطی که به دلیل گسترش اندیشه شیعه، نیازهای جدیدی احساس می‌شد؛ در جامعه علمی حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت. بنابراین شخصیت علمی او را در این دوره باید محصول نیازهای شیعیان در عرصه‌های مختلف علمی دانست. به گونه‌ای که چند نسل پی در پی برای رفع این نیاز، نهضت ترجمه و فارسی‌نویسی را پی گرفتند. علاوه بر این ملا فتح‌الله از طریق علی بن حسن، از ضیاءالدین محمد بن محمد از مقدس اردبیلی اجازه روایت دارد و نقل حدیث می‌کند.[28] در «ریاض العلما» نیز عنوان می‌شود که وی از شیخ علی کرکی (محقق کرکی) توسط علی بن حسن زواره‌ای روایت نقل می‌کند.[29]
شاگردان
حضور مفسری بزرگ، پرهیزکار و پرتلاش فرصتی مغتنم بود برای عالمان جویای دانش و معرفت. از این روی شاگردان زیادی گرد وجود ملا فتح‌الله کاشانی جمع شدند و از خرمن دانش و زهد وی مستقیم یا باواسطه خوشه چیدند. هر چند گذر ایام (بیش از یک قرن) نام خیلی از آنها را از کتاب تراجم و تاریخ زدوده است، با این حال می‌توان از شخصیت‌های زیر نام برد:
1. رضی‌الدین شاه مرتضی. وی فقیه متکلم، مفسر و ادیب بود. در کاشان حوزه تدریس داشت. در سال 950 متولد و در 1009 هـ.ق در 59 سالگی وفات یافت. رضی‌الدین پدر ملا محسن فیض کاشانی بود.[30] 2. ملا محسن کاشانی، محمد بن شاه مرتضی بن شاه محمود، ملقب به محسن و معروف به فیض کاشانی از عالمان بزرگ قرن یازده هجری است. وی فقیه، محدث، مفسر، محقق، حکیم، متکلم، ادیب و همچنین شاعری توانا بود. وی در طول عمر خود بیش از 150 کتاب تألیف کرد. این همه در سایه استفاده‌های علمی از محضر پدر سید ماجد بحرانی، ملا خلیل قزوینی، محمدتقی مجلسی، میرفندرسکی، بهاءالدین محمد عاملی، میرداماد، ملا صالح مازندرانی، ملاصدرا و همچنین ملا فتح‌الله کاشانی بود. وی با الهام از استادان خود از جمله ملا فتح‌الله به نوشتن «صافی»، «اصفی» و «مصفی» روی آورد و راه استاد را این گونه ادامه داد. فیض در سال 1007 متولد و در 1091 هـ.ق یعنی 84 سالگی در کاشان وفات یافت. از جمله اموری که نشان می‌دهد او در تفسیر از ملا فتح‌الله الهام گرفته، این است که گرایش فلسفی استاد دیگرش ملاصدرا را در تفسیرش راه نداده و تفاسیرش معمولاً جنبه اجتماعی و روایی دارد.[31] 3. ملا مرتضی. وی دانشوری ادیب و برادر فیض کاشانی است، بین راه مکه وفات یافت و همان جا دفن شد. ملا مرتضی که در سال 1010-1029 هـ.ق وفات یافت، از شاگردان ملا فتح‌الله و صاحب کتاب «خلاصه الاقوال» است.[32] 4. محمد علم‌الهدی. (039-1115 هـ.ق) وی محمد، فرزند ملا محسن، کنیه‌اش «ابی‌الخیر» و ملقب به «علم‌الهدی» است و در کاشان متولد شد. علاوه بر مکتب ملا فتح‌الله، نزد پدر و عموهایش نیز تحصیل کرد و از ملاصدرا پدربزرگش و شیخ بهایی اجازه اجتهاد گرفت. وی بر وافی، کافی، صافی و شافی... تعلیقاتی دارد و کتاب‌های متنوعی نیز از خود بر جای گذاشت. علم‌الهدی در 76 سالگی درگذشت و در کنار پدرش در کاشان به خاک سپرده شد.آثار علمی
ملا فتح‌الله سراسر زندگی‌اش را وقف برآوردن نیازهای علمی جامعه خود کرد و به پیروی از استادش علی بن حسن، علاوه بر تدریس و ارشاد به فعالیت‌های علمی در بخش ترجمه و تألیفات فارسی روی آورد. ویژگی فعالیت‌های علمی وی، رویکرد ویژه به قرآن در دو بخش ترجمه و تفسیر اعم از فارسی و عربی است. البته وی ترجمه حدیث و دعا و... را نیز از نظر دور نداشت.
آثار به جای مانده از وی دارای تاریخی روشن و مربوط به دهه‌های آخر عمر اوست و به عبارت دیگر محصول علمی متقن و قابل اعتنا از این شخصیت است؛ زیرا آن چه نوشته حاصل تحصیلات طولانی او و نتیجه علمی تمام عمرش است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، تاریخ اتمام زبده التفاسیر را ـ که به تصریح خود ملا فتح‌الله بعد از دو تفسیر فارسی نوشته شده ـ سال 977[33] بیان می‌کند. بنابراین می‌توان آغاز تألیف آن تفاسیر را به طور معمول مربوط به دهه قبل از آن یعنی سال های 960 تا 977 دانست. همچنین آثار غیرقرآنی وی نیز عموماً بدون تاریخ بوده و ممکن است برخی از آنها قبل از آثار قرآنی نگاشته شده باشد. با این مقدمه به معرفی آثار علمی وی می‌پردازیم:
آثار قرآنی:
1. تفسیر بزرگ «منهج الصادقین فى الزام المخالفین»:[34]
تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین که به تصریح مولف در سال 984 هـ.ق بخشی از آن (تا سوره انفال) به پایان رسیده، حجیم‌ترین و ارزنده‌ترین اثر مولف است. از لحاظ تاریخی، تفسیر «منهج» اولین اثر تفسیری ملا فتح‌الله است که به تدوین و جمع‌آوری آن دست زده است، هر چند به رغم اولین اثر بودن، به نظر می‌رسد اتمام آن بعد از اثر دیگرش (سوم) «زبده التفاسیر» باشد.
این تفسیر در 5 جلد بزرگ و اخیراً در 10 جلد معمولی به چاپ رسیده است. نخستین چاپ آن مربوط به سال 1284 در تهران و بعد 1296 در 3 جلد و یک بار در سال 1314 در تبریز منتشر گردید و سرانجام با تعلیقه و تحشیه استاد شعرانی بارها چاپ شده است.[35]
در «الذریعه» پیرامون این اثر می‌خوانیم: «فارسی و بزرگ است، در سه مجلد بزرگ. از آن مفسر فتح‌الله فرزند شکرالله کاشانی است که چاپ شده است. وی برخی از بخش‌ها یعنی سوره انفال را در سال 984 به پایان برده و این نسخه با این تاریخ در کتابخانه استاد ما آیت الله شیرازی در سامرا وجود دارد».[36]
شاید با توجه به همین تا