بخشی از متن فایل رایگان پاورپوینت «طعمه » و تحول آن در تشکيلات اداري و مالي صدر اسلام :
«طعمه » به عنوان یک اصطلاح در تشکیلات مالی و اداری مسلمانان در دوره های مختلف معنی و مفهوم متفاوت داشته است . در دوره پیامبر (ص) به معنی واگذاری و بخشیدن سهم های مشخصی از محصولات اراضی خالصه به افراد بوده است . پس از آن در دوره خلافت نوعی اقطاع استغلال بوده و به معنای واگذاری حق بهره برداری از عواید یک منطقه حکومتی به کار می رفته است . در این مقاله با استناد به شواهد و مدارک تاریخی مدلول اصطلاح طعمه در صدر اسلام (زمان پیامبر (ص) و خلفای راشدین و اموی) مورد بحث و بررسی قرار می گیرد . واژه های کلیدی: اسلام، تشکیلات مالی، طعمه، اقطاع . یکی از نکات اساسی در بررسی واژه ها و مصطلحات تخصصی (terms) توجه به معنی و مفهوم آن ها در مراحل تاریخی است . چه بسا بی توجهی به این نکته، محقق را در بررسی و تحلیل مساله دچار مشکل سازد و او را به سمت استنتاج نادرست سوق دهد . از جمله مصطلحات رایج در تشکیلات دیوانی اسلام، که در دوره های مختلف معنا و مفهوم یکسان نداشته، مصطلح «طعمه » است . در این تحقیق، معنی و مدلول «طعمه » در صدر اسلام با توجه به مصادیق آن به اجمال بررسی می شود . «طعمه » را به طور کلی می توان نوعی اعطای حق بهره برداری (موقت یا دائمی) از محل عواید دولتی از سوی حاکم اسلامی دانست . در عصر جاهلی نیز این واژه به معنی واگذاری امتیاز جمع آوری و اختصاص بخشی از باج و عوارض مرسوم به افراد به کار می رفت، (1) اما همین واژه در عصر پیامبر (ص) به معنای «اختصاص بخشی از محصولات اراضی دولتی (اراضی خالصه یا اراضی در اختیار پیامبر) به شماری از افراد با مقادیر متفاوت » بوده است (نک: ادامه مقاله) . پس از دوره پیامبر (ص) به ویژه در عهد امویان، از این واژه معنی و مفهوم «واگذاری موقت یک منطقه حکومتی (ولایت) برای استفاده از مازاد عواید و درآمدهای آن جا» (نک: ادامه مقاله) مستفاد می شود . این مساله که آیا واژه فارسی «نان پاره » معادل واژه عربی «طعمه » به کار رفته است یا نه، دلایل متقنی در دست نیست . از پاره ای شواهد و قرائن چنین به دست می آید که «نان پاره » در متون کهن فارسی (2) هم به معنای مستمری و مواجب نقدی به کار رفته و هم معادل و مترادف اقطاع زمین . بعید نیست که واژه «نان پاره » معادل اصطلاح «خبز» (3) و «جرایه » یا «جرایه الخبز» (4) (هر دو ابتدائا به معنای سهمیه روزانه چند قرص نان به مستخدمان درگاه و دیوان) در متون عربی باشد . در عهد پیامبر (ص) علاوه بر اقطاع زمین، اقطاع محصولات اراضی نیز مرسوم بود . در منابع از چنین اقطاعی به «اطعام » و «طعمه » تعبیر شده است (نک: سطور بعد) . اقطاع محصولات اراضی در این دوره با اقطاع استغلال یکی نیست، زیرا اقطاع استغلال مصطلحی است که برای «اختصاص یا واگذاری مقدار معینی از خراج اراضی به نظامیان و دیوانیان ثابت در ازای مستمری آنان » (5) وضع شده است . ماوردی، واضع مصطلح اقطاع استغلال، (6) از اطعامات و طعمه های پیامبر (ص) به اقطاع استغلال تعبیر نکرده و نیز از آن برای جواز اقطاع استغلال شاهد نیاورده است . تعریف خوارزمی (7) نیز از طعمه با طعمه معمول و مصطلح در عهد پیامبر (ص) همخوانی ندارد . خوارزمی (8) در تعریف اقطاع و طعمه، این دو را به نحوی در مقابل هم قرار داده است . وی واگذاری دائمی رقبه زمین (قطیعه) را اقطاع، و واگذاری موقت (مادام العمر) ضیعه را - به شرط عمارت و پرداخت عشر - طعمه نامیده است . تقریبا همه طعمه های پیامبر (ص) از محل عواید کتیبه خیبر اعم از خرما، جو و نواه (هسته خرما) بوده است . اکثر مورخان، کتیبه را خمس اراضی گشوده شده خیبر دانسته اند . (9) این نظر با توجه به مقدار محصول سالانه کتیبه: 8000 وسق (10) و سبت یک پنجم آن با عواید سالانه کل اراضی خیبر: 000/40 وسق نیز تایید می شود (11) . در منابع از مقدار طعمه ها و شمار «مطعمان » (صاحبان طعمه) به صورت های گوناگون سخن گفته شده است . (12) از گزارش واقدی (13) و ابن هشام (14) می توان به نام و نشان حدود 80 مطعم دست یافت که مقدار طعمه آنان فی المجموع نزدیک به 3500 وسق (تقریبا 85% کل عواید کتیبه که سالانه در اختیار پیامبر (ص) قرار می گرفت) بوده است . منابع به این مساله که «آیا طعمه های اعطایی همواره در خاندان مطعمان - به عنوان حقی ثابت و دائمی - برقرار بوده است یا نه » پاسخ روشنی نداده اند . پاسخ فقهی مساله بنابر دیدگاه ماوردی (15) (دیدگاه کلی ماوردی درباره اموال متعلق به بیت المال، نه مشخصا درباره طعمه ها) این است که طعمه ها حداکثر در طول حیات صاحبان طعمه معتبر است . این نظر فقهی در برخی از گزارش های مربوط به عملکرد عمر بن خطاب نیز تایید شده است . (16) مع الوصف، روایت های دیگری نیز متعارض با روایت های پیشین وجود دارد . بر اساس یکی از این روایت ها، طعمه ها پس از مرگ صاحبان طعمه، از عهد پیامبر (ص) تا زمان عثمان بن عفان به ورثه آنان می رسید و آنان در نگهداری، فروش و هبه آن آزاد بودند . (17) در گزارش دیگری آمده است که عمر بن خطاب زمانی که می خواست اراضی خیبر را پس از کوچاندن یهودیان میان صاحبان سهام تقسیم کند، ازواج النبی را میان طعمه های اعطایی از سوی پیامبر (ص) و اقطاع آب و زمین مخیر کرد . به دنبال این پیشنهاد عایشه و حفصه زمین را اختیار کردند و دیگران وسوق تضمین شده را . (18) عایشه بعدها وقتی که می دید مروان بن حکم - در ایام خلافت خود - وسوق تضمین شده را به موقع و یا تمام و کمال به صاحبان طعمه نمی پردازد، از پیشنهاد عمر و قبول اقطاع زمین به جای طعمه اظهار رضایت می کرد . (19) بنا بر روایت دیگر، همه مطعمان - نه فقط ازواج النبی - مشمول این پیشنهاد عمر واقع شدند . (20) بر پایه روایت اخیر، صاحبان طعمه مجاز به فروش آن ها نیز بودند . از همین رو اشعری ها و رهاوی ها (21) طعمه خودشان را که [سالانه] به مقدار صد وسق بوده به قیمت 5000 دینار - به ترتیب - به عثمان بن عفان و معاویه بن ابی سفیان فروختند . (22) واقدی همچنین به نقل از شعیب بن طلحه (از نوادگان ابوبکر) گزارش داده است که طعمه ابوبکر، به مقدار صد وسق، تا زمان عثمان در اختیار فرزندان او و سپس تا زمان عبدالملک بن مروان در اختیار همسرانش ام رومان و حبیبه قرار داشت . (23) آخرین گزارش موجود که از پرداخت طعمه ها به ورثه مطعمان حکایت می کند، گزارشی است از بلاذری به نقل از متصدی زمین های کتیبه خیبر در عهد عمر بن عبدالعزیز . (24) همانطور که گذشت، تقریبا همه طعمه ها از محل کتیبه خیبر اطعام شده بود . تنها دو مورد از طعمه های