بخشی از متن فایل رایگان پاورپوینت ديدگاه ابن عربي درباره وزراي امام مهدي (عج)و نقد آن :
مقدمه
دولت کریمه امام مهدی (عج) که تمام ادیان ابراهیمی وعده تحقق آن را داده اند، دولتی جهانی است که اصل آن بر اساس سنت تاریخی تغییر میان امت ها به گونه کاملاً عادی و بدون اعجاز شکل می گیرد هر چند ممکن است اعجاز، به صورت امداد الهی در قیام ایشان باشد، همان طور که در نهضت های انبیای الهی بوده است. براساس آیات قرآن کریم هرگونه تغییر بنیادین و تبدیل سرنوشت جامعه، به دست خداوند و با اراده او محقق می شود و اوست که اراده اش در ایجاد تغییر و تحول یا ایجاد مانع بر سر راه آن، به عنوان علت تامه نقش مستقیم ایفا می کند (سبحانی نیا، 1388: 16). در مشهور ترین آیه در این زمینه تغییر سرنوشت یک ملت را بسته به عمل آن ها و منتسب به ذات مقدس خویش می داند و تصریح می کند: (إِنَّ اللهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ( (همو 16-17).
با توجه به نکات یاد شده، انقلاب امام مهدی (عج) نیز از قواعد سایر انقلاب ها و تغییر های اجتماعی پیروی کرده و در بایسته های آن مشترک است.
شهید سید محمدصادق صدر شرایط شکل گیری آن انقلاب را وجود برنامه، رهبر و یاران می داند. ایشان در تبیین ضرورت وجود یاران برای امام مهدی (عج) در انقلاب جهانی اش می گوید:
دلیل و برهان بر لزوم این مطلب را بعد از ابطال دو فرض می توان اقامه کرد: فرض اول: این که آن رهبر واحد به تنهایی با دنیا بجنگد و به مقابله برخیزد. بطلان این نظریه واضح است؛ زیرا آن شخص هر چند توانایی جسمی و روحی داشته باشد، باز به تنهایی نخواهد توانست با تمامی دشمنان بستیزد و همه را از بین ببرد، ... فرض دوم این که این رهبر از طریق معجزه با جهانیان بجنگد که این نیز با سنت تغییر و اصل تربیت اختیاری بشر سازگار نیست. (صدر، 1382: 501-502) از این رو ضرورت وجود وزراء در میان یاران امام مهدی (عج) از منظر عقل بعید نخواهد بود.
زندگانی ابن عربی
اِبْنِ عَرَبی، ابوعبدالله محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن العربی الحاتمی (560 - 638ق /1165-1240م)، معروف به شیخ اکبر، اندیشمند، عارف و صوفی بزرگ جهان اسلام است. وی در مشرق، ابن عربی خوانده می شود تا از ابوبکر ابن العربی (د 543ق /1148م)، قاضی، محدث و فقیه اندلسی، متمایز گردد (بجنوردی، 1377: ج4، 266).
ابن عربی در 27 رمضان 560ق /7 اوت 1165م در شهر مُرسیه، در جنوب شرقی اندلس به جهان چشم گشود. وی از دودمان عربی کهنی بود و سلسله نسب وی به حاتم طایی می رسد؛ چنان که خود «الطائی الحاتمی» را به دنبال نام خویش می آورد. پدرش از مردان برجسته و سرشناس مرسیه به شمار می آمده است. فیلسوف مشهور ابن رشد (د 595ق /1198م) از دوستان نزدیک پدر ابن عربی بود و بنابر گزارش خود ابن عربی، ابن رشد از پدر او درخواست دیدار با ابن عربی را کرده بوده است (همو ).
خانواد ابن عربی تا سال 568ق /1172م در مرسیه به سر می برد. در این میان حکومت ابن مردنیش به وسیل موحدون برانداخته شد. خانواد ابن عربی در همان سال از مرسیه به اشبیلیه منتقل شد. پدر او از الطاف فرمانروای جدید اندلس، ابویعقوب یوسف برخوردار گردید. وی از نزدیکان والی اشبیلیه بوده و گویا به یک منصب دولتی نیز گمارده شده بود. در اشبیلیه، ابن عربی نزد استادان نامدار به آموختن قرائات هفت گانه، ادبیات، حدیث و دیگر دانش های زمان خود پرداخت و تنی چند از استادان به وی اجاز تدریس آثار خود را دادند (همو).
دربار نخستین انگیزه هایی که ابن عربی را به سوی عرفان و تصوف کشانده بوده است، آگاهی چندانی در دست نیست، اما می دانیم که در اندلسِ دوران نوجوانی و جوانی وی گرایش های عرفانی و نیز محافل شیوخ تصوف و مریدان ایشان اندک نبوده است (همو: 227).
ابن عربی، بنا به گفت خودش در سال 580ق /1174 م به «طریقت عرفان» داخل شده بود و نخستین کسی که با وی در «طریق الله» رو به رو شد، ابوجعفر احمد عرینی است که در آغاز آشنایی ابن عربی با «طریقت عرفان » به اشبیلیه آمده و ابن عربی نخستین کسی بوده که به دیدار او شتافته بوده است. ابن عربی زندگانی خود را پیش از داخل شدن به طریقت، «زمان جاهلیت» خود می نامد (همو).
در سال 620 ق /1223م، ابن عربی عزم سفر به دمشق کرد و تا پایان عمر در آن جا اقامت گزید و جز برای سفری کوتاه به حلب، آن جا را ترک نکرد. وی در این شهر نسخ دوم کتاب بنیادی خود فتوحات را _ که نوشتن نسخ اول آن را در 599ق /1203م در مکه آغاز کرده بود، در سال 636ق به پایان رسانید. کتاب مهم دیگر ابن عربی فصوص الحکم نیز در همان شهر دمشق نوشته شده بود (همو: 230). ابن عربی در 28 ربیع الثانی 638ق /16 نوامبر 1240م در دمشق، در خان قاضی محیی الدین ابن زکی در 78 سالگی درگذشت و در دامن جبل قاسیون، در مقبر خانوادگی ابن زکی به خاک سپرده شد. آرامگاه او هم اکنون نیز در دمشق، زیارتگاه است (همو).
آثار ابن عربی
ابن عربی را بی شک می توان پرکارترین عارف و صوفی مسلمان و نیز یکی از پرکارترین مؤلفان سراسر تاریخ جهان اسلام به شمار آورد. خود وی در اجازه ای که در سال 632ق /1234م به الملک المظفر ایوبی داده بود، از 290 نوشت خود نام برده است. اما کامل ترین فهرستی را که تاکنون به شیوه ای پژوهشگرانه و انتقادی از نوشته های ابن عربی در دست است، در کتاب عثمان یحیی تاریخ و طبقه بندی آثار ابن عربی 1 در دو جلد می یابیم. در آن جا عنوان بیش از هشتصد نوشت ابن عربی آمده است. اکثر این نوشته ها در کتابخانه های ترکیه و به ویژه در کتابخان شخصی صدرالدین قونوی یافت می شود که در واقع پس از مرگ ابن عربی، نوشته های خود وی و کتاب های دیگر را دربر داشته و به صدرالدین رسیده بوده و اکنون در قونیه نگه داری می شود (همو). از مهم ترین آثار او می توان به فصوص الحکم، فتوحات مکیه و تفسیر القرآن اشاره کرد.
«وزیر» در لغت
وزیر در لغت از کلمه «وزر» _ به کسر واو، سکون زاء و راء _ به معنای سنگینی (فراهیدی، 1409: ج7، 380 ) مشتق شده است. از این رو وزیر کسی است که ثقل و سنگینی بار تدبیر حکومت را برای سلطان به دوش می کشد (راغب اصفهانی، 1412: ج1، 868؛ فیومی، 1414: ج2، 657). از این رو وزیر در لغت معنایی وسیع دارد که شامل تمامی عمال و کارگزاران یک دولت می شود. این معنا در قرآن کریم نیز نمود دارد. قرآن کریم از قول حضرت موسی( می فرماید: (وَ اجْعَل لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی ( (طه: 29 ). اما کلمه وزیر معنایی اصطلاحی نیز دارد که نزدیک به معنای عرفی آن است. از این منظر، وزیر مهم ترین مقام غیر نظامی پس از شاه در حکومت های قدیم، معادل نخست وزیر در دولت های جدید، صدر اعظم و خواجه بزرگ است (انوری، 1381: 8222).
ضرورت وجود وزیر برای امام از منظر ابن عربی
ابن عربی ضمن ابیاتی به ضرورت وجود وزیر برای امام مهدی (عج) اشاره می کند:
ان الامام الی الوزیر فقیر و علیهما فلک الوجود یدور
و الملک ان لم تستقم بوجود هذین فسوف یبور
الا الاله الحق فهو منزه ما عنده فیما یرید وزیر
جل الاله الحق فی ملکوته عن ان یراه الخلق و هو فقیر
(ابن عربی، بی تا: ج3، 327)
ابن عربی در جایی دیگر نیز به نوعی بر این ضرورت تأکید می کند: له رجال الهیون یقیمون دعوته و ینصرونه هم الوزراء له یحملون اثقال المملکه و یعینونه علی ما قلده الله؛ (همو) [امام مهدی (عج)] مردانی الهی خواهد داشت که اقامه دعوتش کرده و او را یاری کنند. ایشان وزرای امام اند که سنگینی [اداره] مملکت را به دوش کشند و امام را در امرش یاری بخشند.
شمار وزرای امام مهدی (عج) از دیدگاه ابن عربی
ابن عربی در این باره مدعی می شود که شمار وزرای امام مهدی (عج) کمتر از ده نفر خواهند بود و به طور مشخص وزرای آن حضرت بین پنج تا نُه نفرند[1] (همو: 329). وی می گوید: پیامبر اکرم (ص) فقط در مدت خلافت وی (امام مهدی (عج)) شک داشت؛ از پنج تا نه سال، به دلیل شک در تعداد وزیرانش؛ زیرا هر وزیر یک سال با او می ماند. بنابراین اگر پنج نفر باشند، پنج سال حکومت می کند و اگر هفت نفر باشند، هفت سال حکومت می کند و اگر نُه نفر باشند، نُه سال حکومت می کند؛ زیرا هر سال حالت های مخصوص به خود دارد و علم به اصلاح امور در آن سال مخصوص به یکی از وزیران اوست، آنان کمتر از پنج نفر و بیش از نه نفر نیستند. [2](همو)
در جایی دیگر می گوید: وزرای امام مهدی (عج) اگر بیش از یک نفر باشند، بیش از نُه نفر نخواهند بود؛ چرا که در باب مدت اقامت مهدی (عج) تردید رسول خدا (ص) به پنج یا هفت یا نه منتهی شد. [3](همو 331)
این تردید ابن عربی ظاهراً مستند به روایتی ضعیف السند از ابی سعید خدری است: عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: خَشِینَا أَنْ یَکُونَ بَعْدَ نَبِیِّنَا [فینا] حَدَثٌ فَسَأَلْنَا نَبِیَّ اللَّهِ (ص) فقَالَ: إِن فی أُمَّتِی الْمهدی (عج) یَخْرُجُ یَعِیشُ خمْساً أَوْ سبْعاً أَوْ تسْعاً _ زَیْدٌ الشَّاکُّ _. قَالَ: قُلْنَا: وَ مَا ذَاکَ؟ قَالَ: سِنِین؛ (ترمذی، 1403: ج3، 343) از ابی سعید خدری نقل شده که گفت: ما ترسیدیم بعد از پیامبر (ص) [درباره ما] اتفاقی بیفتد. از پیامبر گرامی اسلام (ص) [در این باره] سؤال کردیم، فرمود: همانا در امت من مهدی است. [او] خروج می کند و پنج یا هفت یا نُه زندگی می کند (تردید از جانب زید [راوی زید ابا الجواری] است ) می گوید: گفتیم: و آن چیست؟ فرمود: سال.
اما ابن عربی در ادامه تأکید می کند که تعداد وزیران امام مهدی (عج) نُه نفر است و او این نکته را از عنایات الهی و به نوعی از راه کشف و شهود دریافت کرده است: بدان که من در مدت اقامت این مهدی شک دارم. همانا من تا کنون تحقیق و تعیین آن و تعیین هیچ حادثه ای از حوادث جهان را از خداوند درخواست نکردم، مگر آن که خداوند بدون درخواست آن را به من آموخت... و چون عقیده داشتم که وقتم را در غیر علم به خدا سپری نکنم و با این اعتقاد به حق همنشینی کردم، خداوند یکی از اهل الله و خواص خود را به نام احمد بن عقاب که از کودکی او را به اهلیت خود اختصاص داده است مقدر کرد که بدون درخواست و سؤال من درباره این وزیران لب به سخن گشود و به من گفت: آن ها نه نفرند. [4](همو، 331 _ 332)
نظر ایشان از جهاتی دارای مناقشه و خدشه است:
1- بنابر نقل عبدالعظیم بستوی این روایت از دو طریق نقل شده است و هر دو إسناد ضعیف بوده و قابل اعتماد نیست (بستوی، 1420ب: 68-70).
2- به نظر می رسد این روایت همان روایت ابی سعید خدری درباره هفت سال است و تردید _ چنان که در متن روایت آمده است: زید الشاک _ از جانب زید ابوالجواری است (ورمزیار، 1392: 35) نه از رسول خدا (ص).
3- وجود روایات معارض پرشمار در این باب که از آن ها با عنوان روایات تردید در باب روایات مدت حکومت امام مهدی (عج) یاد شده است (همو: 34). این روایات بین عدد 5 تا 10 متغیر هستند و به گونه های متفاوتی که بالغ بر 10 گونه است، نقل شده اند که تردید بین 5 و 7 و 9 یکی از انواع آن هاست. به طور مشخص گونه های روایات تردید عبارتند از: تردید بین 5 و 7، 5 یا 7 یا 9، 6 و 7، 6 یا 7 یا 9، 7و8، 7و9، 7 و 10، 7یا 8 یا 9، 7 یا 8 یا 10، 9 و 10 (همو 34-43 ).
4- استناد در شمار یاران امام مهدی (عج) به این که آن حضرت با هر وزیری یک سال خواهد بود که بر اساس آن می توان از شمار سال های حکومتش شمار وزیرانش را دانست، بدون دلیل و مدرک است.
5- ابن عربی در دو جای دیگر احتمال یک نفر بودن وزیر امام مهدی (عج) را نفی نمی کند که این با حصر شمار ایشان بین پنج تا نه منافات دارد:
الف ) وزرای امام مهدی (عج) اگر بیش از یک نفر باشند، بیش از نُه نفر نخواهند بود؛ چرا که در باب مدت اقامت مهدی (عج) تردید رسول خدا (ص) به پنج یا هفت یا نه منتهی شد [5] (ابن عربی، بی تا: ج3، 331).
ب) اگر وزیر امام مهدی (عج) یک نفر باشد در آن یک نفر همه نیازمندی های وی گرد آمده است[6] (همو).
6- چنان که گفته شد، ابن عربی در ادامه سخنانش با تکیه بر کشف و شهودی که برایش رخ می دهد، به نُه تا بودن وزرای امام مهدی (عج) تأکید کرده، ولی این سخن هم با حصر تعداد ایشان بین 5 تا 9 و هم با احتمال یک نفر بودن ایشان منافات دارد.
7- ایشان در بیان تعداد وزیران امام مهدی (عج) هم به حدیث نبوی (ص) تمسک جسته و هم به کشف و شهود خود اعتماد نموده است و این به نوعی تناقض در استناد ایشان به هنگام دریافت معارف است.
گفتنی است ابن عربی از عرفایی است که در مسیر کسب معرفت به مسئله کشف و شهود بسیار اهمیت می دهد و بارها[7] مانند مسئله وزرای امام مهدی (عج) به آن استناد می کند. از اینرو، اشاره ای مختصر به دیدگاه وی در این باب و نقد آن خالی از لطف نیست. ابن عربی بیشترین اهتمام را به مسئله معرفت و مکاشفه داشته است. او معرفت خداوند و صفات او را به دو طریق ممکن می داند:
راه اول، راه استدلال و فکر است. این راه از یک سو در معرض خطاست و شک و شبهه در آن راه دارد؛ و از سوی دیگر، عقل هرگز نمی تواند از شاهد به غایب استدلال معتبری داشته باشد. فکر از راه دلیل و برهان به خدا نمی رسد؛ بلکه فقط می داند که او هست (ابن عربی، بی تا: ج1، 92).
راه دوم، راه کشف است که علم حاصل از آن، ضروری است. این علم هرگز در معرض شک و شبهه نیست و همواره راهی روشن، سالم و مورد وثوق است (همو: 319). محیی الدین _ همانند دیگر عرفا _ بر این نکته پای می فشارد که طریق کشف و عیان، بر طریق استدلال و برهان ترجیح و تفضیل دارد و علم کشفی را علمی ضروری و غیرقابل شبهه می داند. البته ممکن است انسان در حالت کشف، استدلال هم نصیبش شود؛ چنان که محیی الدین می گوید: یکی از دوستان ما (ابو عبدالله بن کتانی) گفته است که در کشفش، هم دلیل به او عطا می شود و هم مدلول. (همو)
اما از نگاه عارفان صحت و بطلان و ارزش کشف و شهود را در مرحله نخست باید با میزان تعالیم کتاب و سنت و شریعت محمدی (ص) سنجید (آقانوری، 1387: 131). جالب این که ابن عربی نیز در فتوحات بر این اصل تأکید می کند. او می گوید: اما [التزام به] میزان شرعی [این که] اگر خداوند علمی از علوم الهی را به تو ارزانی داشت، ما غیر از او را در آن میزان معتبر ندانیم. پس اگر عالم به شرع هستیم در آن بنگریم و الا از محدثانی که عالم به شریعت اند سؤال کنیم.[8] (ابن عربی، بی تاک ج3، 8)
باز ابن عربی در کتاب مشهور دیگر خود فصوص الحکم می گوید: همان طور که خواب به رویاهای آشفته (اضغاث احلام) و غیر آن تقسیم می شود، همچنین آن چه در بیداری دیده می شود تقسیم می شود به امور حقیقی محض که در نفس الامر واقع می شود و به امور خیالی صرف که یا شیطانی محض است یا شیطان آن را
پژوهش های مهدوی » بهار 1395 - شماره 16 (صفحه 117)
با امور حقیقی درآمیخته تا عارف، رأی را گم کند. بنابراین سالک نیازمند مرشدی است که او را ارشاد نموده و از مهلکه ها نجات بخشد... پس برای یافتن فرق بین امور حقیقی و خیالی، موازینی است که ارباب ذوق و شهود به حسب مکاشفات خود آن را می شناسند... از آن موازین یکی که میزان عام باشد همان قرآن و حدیث است که مبتنی بر کشف تام محمدی (ص) است. [9](قیصری رومی، 1375: 100 -101 ).
با توجه به نکات گفته شده، روشن نیست که کشف و شهود ابن عربی در باب شمار وزرای امام مهدی (عج) از قبیل کدام یک از مکاشفات و مشاهدات عرفانی است. از قبیل امور حقیقی یا خیالات شیطانی. در دفاع از ابن عربی شاید بتوان گفت که این کشف و شهود مستند به همان حدیث نبوی منقول از ابی سعید خدری است ولی در جواب باید گفت که این سخن زمانی سودمند است که در حدیث تردیدی نباشد و به صراحت بر عدد 9 تأکید کند. به علاوه این که به نظر می رسد این حدیث که به صورت مردد بین 5 و 7 نیز نقل از همین راوی از ابی سعید خدری نقل شده است همان روایت معروف ابی سعید خدری درباره مدت حکومت امام عصر (ص) باشد که صراحت در عدد 7 دارد (ورمزیار، 1392: 27). بنابراین، اگر این روایات را به روایت معروف ابی سعید نیز برگردانیم باز افاقه ای به حال ابن عربی نخواهد کرد. تازه این استناد _ بر فرض تصریح به عدد 9 _ در صورت قوت سند و نبود معارض جا دارد، ولی چنان که گذشت هم این حدیث ضعیف است و هم معارض های جدی و فراوانی دارد.
ویژگی های وزرای امام مهدی (عج) از دیدگاه ابن عربی
الف ) ویژگی های شخصیتی